Jump to content

Galileo Galilei

Edit links
From Wikipedia
Galileo Galilei
E sotava o Galileo na Mataveilewai Levu e Roma.

Galileo di Vincenzo Bonaiuti de' Galilei (15 Feperueri 1564 – Janueri 8, 1642), e dau vakatokai me Galileo Galilei, e dua na saenitisi, dauvakayago, daufika kei idinia, a dua na ivakaraitaki bibi ena veika ni vakadidike cowiri. A sucu ena siti o Pisa, ena gauna oya e tiki ni Duki o Folorenisi. Na kena gugumatua e oka kina na kena vakatorocaketaki na telesikopu kei vakadidike maliwalala tukuni na qele, vaka talega kina na kaukauwa ni vanua nei Copernicus. E vakadinadinataka o Galileo vakatovotovo ni veika e vakila ni bibi a sega ni toso vata na kena totolo, ia e totolo, ka ni na tiko ga ena kena gauna na se balavu sara ka sega ni tarai koya na sosa kaukauwa. A tabaka talega o koya na ivakavuvuli ni inertia me vakamatatataka na iyaya e sega ni vakila na revurevu ni tautuba kaukauwa ena veisautaki mai na kena ituvaki taumada ni vakanomodi se toso tikoga. E vakatokai na Galileo me "tama ni maliwalala ena gauna oqo."

Na nona tokona o Galileo na vakasama ni matanisiga kei vakasama ni matanisiga Copernicus nei veiletitaki ena nona bula, ni levu era sa volayaca ki na ivakaraitaki ni vakasama ni vuravura me vaka na ivakarau ni Tychonic.Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value). E sotava na veitusaqati mai vei ira na dauraikalokalo, era vakatitiqataka na heliocentro baleta ni sega ni dua na paralasi ni kalokalo e laurai.Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value). Na ka oqo e a vakadikeva na Mataveilewai Levu e Roma ena 1615, ka vakadeitaka ni heliocentrism e "lialia ka sega ni vakaibalebale ena filosofi, ka vakailasu vakamatanitu baleta ni veisaqasaqa sara ga ena vuqa na vanua kei na vakasama ni Ivola Tabu".Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value).Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value).[1]

E qai valataka e muri o Galileo na nona rai ena Veivosaki me Baleta na Rua Ituvatuva Levu ni Vuravura (1632), ka vaka me ravuti Popi Urban VIII ka vakaduiduitaki koya kina kei ira na Jesuit, erau a tokoni Galileo ruarua me yacova mai na gauna oqo.Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value). A vakatovolei koya na Mataveilewai Levu, ka kunei ni "vakatitiqataka vakalevu na veivakacalai", ka vakasaurarataki me veivutuni. E vakayagataka na vo ni nona bula ena vesu e vale.[2][3] Ni vesu tu e vale, e vola Rua Vou Vakasaenisi, ena kena vakalekalekataki na cakacaka a cakava ena rauta ni vasagavulu na yabaki yani ki liu me baleta na rua na saenisi sa vakatokai tiko oqo me kinematics kei na kaukauwa ni iyaya.[4][5]

Cakacaka me vaka e dua na saenitisi

[veisau | edit source]

Dina ni a vakasamataka vakabibi o Galileo na matabete ni se cauravou, ia ena nona vakauqeti koya o tamana a mani volayaca ena 1580 ena Univesiti mai Pisa me baleta e dua na diqiri vakavuniwai.Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value). Ena 1581, ni vulica tiko na veiqaravi vakavuniwai, e raica e dua na cina e veisau, e veisau na cagi me veisau ena veitiki lelevu kei na lalai. Vei koya, e vaka, ni vakatauvatani kei na nona vuvuce na yalona, ​​ni tautauvata na gauna e taura na chandelier me veisautaka lesu tale ki liu, veitalia na kena yawa e veisautaka tiko. Ni lesu mai vale, e vakaduria e rua na pendulu e tautauvata na kena balavu ka vakasuka e dua ena dua na taviraka levu kei na dua tale ena dua na taviraka lailai ka kunea ni rau maroroya vata na gauna. E sega ni yacova na cakacaka ni Christiaan Huygens, voleka ni dua na drau na yabaki e muri, ni a vakayagataki na ituvaki tautochrone ni dua na pendulu veisautaki me buli kina e dua na gauna dodonu.[6]Me yacova mai na gauna oqo, e sa nakita me kua ni vulica na fika o Galileo, me vaka ni levu cake na dauvakayago e dua na vuniwai mai na dua na daufika. Ia, ni oti na nona tiko vakacalaka ena dua na ivunau ena jiometri, e vosa vei tamana sega ni via vulica me laiva me vulica qai fika na filosofi ni veikabula me isosomi ni wainimate.[6] E bulia e dua na misini ni ivakatakarakara katakata, e iliuliu ni na ivakarau ni katakata, ka, ena 1586, tabaka e dua na ivola lailai me baleta na kena droinitaki e dua na tudei ni wai veiraurau e a bulia (ka a kauti koya taumada ki na nodra vakasama na vuravura vuku). Galileo vuli talega disegno, e dua na vosa e okati kina na droini totoka, ka, ena 1588, rawata na itutu ni qasenivuli ena Accademia delle Arti del Disegno ena Folorenisi, veivakavulici ni rai kei chiaroscuro. Ni vakauqeti ena itovo vakavanua ni droini ni koro kei na cakacaka ni Veivakalesuimai Daudroini, Galileo rawata e dua na vakasama vakasakiti. Ni se qasenivuli gone ena Koronivuli, a tekivuna e dua na veitokani ni bula taucoko kei na ni vaka-Folorenisi daudroini Cigoli, ka okati kina na veika e raica o Galileo ena vula ena dua na nona droini.[7][8]

Ena 1589, a lesi me jeameni ni fika e Pisa. Ena 1591, a mate o tamana, mani nuitaki vua me qarava na tacina lailai Michelagnolo. Ena 1592, a toki ki na Univesiti mai Padua ka vakavulica kina na jiometri, mekeniki, kei na vakadidike ni maliwalala me yacova na 1610.Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value).Ena gauna oqo, a kunea kina o Galileo na veika bibi ena rua na savasava fundamental yaga vakalevu vakadidike (me kena ivakaraitaki, na kinematika ni toso kei na vakadidike ni kalokalo) vakakina na kena vakayagataki vakadidike vakayagataki(me kena ivakaraitaki, kaukauwa ni iyaya kei na painia ni telesikopu). Na veika e taleitaka vakalevu e oka kina na vulici ni vakadidike ni kalokalo, ena gauna oya e dua na vuli e semati ina vulici ni fika ni kalokalo.[9]

Mate

[veisau | edit source]

Galileo tomana tikoga na nona ciqomi ira na dausiko vanua me yacova na 1642, ni oti na nona tauvimate ena katakata kei na vuvuce ni yalona, ​​a mate ena ika 8 Janueri 1642, yabaki 77.[10][11] E vinakata na Turaga Levu ni Tuscany, o Ferdinando II, me buluti koya ena yago levu ni Basilica ni Santa Croce, ena yasa ni ibulubulu nei tamana kei ira na nona qase tale e so, me tara tale ga e dua na ibulubulu mapolo me vakarokorokotaki kina.[12][13]

Na iqaqalo ni liga imatau nei Galileo

Sa biu laivi nai tuvatuva oqo, ia, oti Popi Urban VIII kei na luvena tagane, Cardinal Francesco Barberini, veivakacacani,[12][13][14]baleta ni sa vakalewai Galileo na Lotu Katolika ena nona "vakatitiqataka vakalevu na veivakacalai".[15] Ia a bulu ga ena dua na rumu lailai volekata na valenilotu ni novice ena icavacava ni dua na sala mai na ceva ni valenilotu ki na valenilotu.[12][16] A bulu tale ena yago levu ni basilica ena 1737 ni oti na kena vakaduri e kea e dua na ivakananumi me vakarokorokotaki kina;[17]Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value). ena gauna ni toso oqo, e tolu na iqaqalo kei na dua na bati era kau tani mai na nona ivovo.[18] E dua vei ira na iqaqalo oqo, na iqaqalo e lomadonu mai na liga imatau i Galileo, e vakaraitaki tiko ena gauna oqo ena Museo Galileo e Folorenisi, Itali.[19]

Ivotavota

[veisau | edit source]

Lotu e muri veivakatarogi tale

[veisau | edit source]

Na guilecavi vakalevu na ka e baleti Galileo ni sa mate o Galileo, sa qai yali na veileti. A bokoci na vakatabui ni Mataveilewai Levu me tabaki tale na ivola i Galileo ena 1718 ni soli na veivakadonui me tabaki e dua na ilavelave ni nona ivola (sega ni wili kina na Dialogue e cudruvi) e Folorenisi.[20]Ena 1741, Popi Benedict XIV vakadonuya me tabaki e dua na ilavelave ni ivola taucoko vakasaenisi i Galileo[21] ka okati kina e dua na vakadewa malumu ni Dialogue.Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value).[21] Ena 1758, na vakatabui raraba ni cakacaka e tokona na vakasama ni matanisiga e kau tani mai na Index ni ivola vakatabui, dina ga ni vakatabui vakatabakidua na vakadewa sega ni vakatabui ni Dialogue kei Copernicus nei De Revolutionibus sa vo tikoga.[22][21] Na ivakatakilakila kece ni veitusaqati vakamatanitu mai na lotu ki na vakasama ni matanisiga e yali ena 1835 ni sa qai mai biu laivi na cakacaka oqo mai na Index.[23][24]

Matakau ena taudaku ni Uffizi, Folorenisi

E vakabulabulataki tale na taleitaki ni ka e baleti Galileo ena itekitekivu ni ika 19 senitiuri, nira vakayagataka na dauvakacaca ni lotu Tawase (kei na so tale na ka e yaco me vaka na Mataveilewai Levu ni Sipeni keiitalanoa lasu ni raraba vuravura) to me ravuta na Katolika vaka-Roma.Lua error in Module:Footnotes at line 275: attempt to call field 'has_accept_as_written' (a nil value). Sa tubu ka lailai sobu na taleitaki kina me tekivu mai na gauna oya. Ena 1939, Popi Pius XII, ena imatai ni nona vosa vei ira na Koronivuli Saenisi ni Pontifika, ena loma ni vica na vula ni nona digitaki ki na papacy, vakamacalataki Galileo me vaka ni dua vei ira na "toa audacious duadua ni vakadidike... sega ni rerevaka na veivakatarabetaki kei na ririko ena sala, se rerevaka na veivakananumi ni veibulu".[25] Na nona daunivakasala voleka ni 40 yabaki, o Parofesa Robert Leiber, a vola: "A qarauna sara o Pius XII me kakua ni sogota e dua na katuba (ki na saenitisi) ni bera na gauna. E a kaukauwa ena tikina oqo ka veivutunitaka oqori ena kisi nei Galileo."[26]

Ena 15 Feperueri 1990, ena dua na vosa e cavuti ena Sapienza Univesiti mai Roma,[27][28] Kadinala Ratzinger (muri Popi Benedict XVI) cavuta eso na rai ena gauna oqo me baleta na ka nei Galileo me vaka na kena buli na ka e vakatoka me "dua na kisi ni ivakatakilakila ka vakatara vei keda me da raica na titobu ni vakatitiqa vakataki koya ni gauna oqo, ni saenitisi kei na tekinolaji e lako nikua".[29] E so na rai e cavuta o koya na nona ni dauvakasama Paul Feyerabend, o koya e cavuta me vaka e kaya: "Na Lotu ena gauna nei Galileo e maroroya vakalevu cake sara na vakasama mai na kena a cakava o Galileo vakataki koya, ka a vakasamataka talega na itovo kei na bula raraba ni veivakavulici nei Galileo. Na nona lewa me baleti Galileo e vakasamataki ka dodonu kei na kena vakavoutaki na lewa oqo e rawa ni vakadonui vakapolitiki ga ena vanua."[29] Na Kadinala e sega ni vakaraitaka vakamatata se duavata se sega ni duavata kei na veika e tukuna o Feyerabend. Ia, e kaya: "Ena lialia me tara e dua na veivosoti vakatotolo ena yavu ni rai vakaoqo."[29]

Ena 31 Okotova 1992, Popi John Paul II vakaraitaka na nona rarawataka na sala e qaravi kina na kisi kei Galileo, qai vakaraitaka e dua na itukutuku me vakadonuya kina na cala e cakava na mataveilewai ni Lotu Katolika e lewa na itutu vakasaenisi ni Galileo Galilei, me vaka e dua na vakadidike e vakayacora na Matabose Popi me baleta na Itovo.[30][31] Ena Maji 2008, na ulu ni Matabose Popi ni Vakadidike, Nicola Cabibbo, kacivaka e dua na ituvatuva me dokai kina o Galileo ena kena vakaduri e dua na kena ivakatakarakara ena loma ni bai ni Vatikani[32]. Ena Tiseba ni yabaki vata ga oya, ena gauna ni soqo me vakananumi kina na ika 400 ni yabaki ni nona raica taumada o Galileo na telesikopu, Popi Benedict XVI vakacaucautaka na nona cau ena vakadidike ni veika vakalomalagi.[33] Ni oti e dua na vula, ia, na ulu ni Matabose Popi me baleta na Itovo, Gianfranco Ravasi, e vakaraitaka ni sa vakadaroi na ituvatuva me vakaduri e dua na ivakatakarakara kei Galileo ena lomanibai ni Vatikani.[34]

Veitikina

[veisau | edit source]
  1. ↑ Finocchiaro 2010, p. 74.
  2. ↑ Finocchiaro 1997, p. 47.
  3. ↑ Hilliam 2005, p. 96.
  4. ↑ Carney, J. E. (2000). Renaissance and Reformation, 1500–1620: a. Greenwood Publishing. ISBN 978-0-313-30574-0.
  5. ↑ Allan-Olney 1870.
  6. ↑ 6.0 6.1 Asimov, Isaac (1964). Asimov's Biographical Encyclopedia of Science and Technology. ISBN 978-0-385-17771-9
  7. ↑ Edgerton 2009.
  8. ↑ Panofsky, Erwin (1956). "Galileo as a Critic of the Arts: Aesthetic Attitude and Scientific Thought". Isis. 47 (1): 3–15. doi:10.1086/348450. JSTOR 227542.
  9. ↑ Rutkin, H. D. "Galileo, Astrology, and the Scientific Revolution: Another Look". Program in History & Philosophy of Science & Technology, Stanford University. Archived from the original on 2012-10-28. Retrieved 2007-04-15.
  10. ↑ Carney, J. E. (2000). Renaissance and Reformation, 1500–1620: a. Greenwood Publishing. ISBN 978-0-313-30574-0.
  11. ↑ Template:Catholic Encyclopedia
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 Shea & Artigas 2003, p. 199.
  13. ↑ 13.0 13.1 Sobel 2000, p. 378.
  14. ↑ Sharratt 1994, p. 207.
  15. ↑ Monumental tomb of Galileo. Institute and Museum of the History of Science, Florence, Italy. Retrieved 15 February 2010.
  16. ↑ Sobel 2000, p. 380.
  17. ↑ Shea & Artigas 2003, p. 200.
  18. ↑ Section of Room VII Galilean iconography and relics, Museo Galileo. Accessed on line 27 May 2011.
  19. ↑ Middle finger of Galileo's right hand, Museo Galileo. Accessed on line 27 May 2011.
  20. ↑ Heilbron 2005, p. 299.
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 Coyne 2005, p. 347.
  22. ↑ Heilbron 2005, p. 307.
  23. ↑ McMullin 2005, p. 6.
  24. ↑ Coyne 2005, p. 346.
  25. ↑ Discourse of His Holiness Pope Pius XII given on 3 December 1939 at the Solemn Audience granted to the Plenary Session of the Academy, Discourses of the Popes from Pius XI to John Paul II to the Pontifical Academy of the Sciences 1939–1986, Vatican City, p. 34
  26. ↑ Robert Leiber, Pius XII Stimmen der Zeit, November 1958 in Pius XII. Sagt, Frankfurt 1959, p. 411
  27. ↑ Ratzinger 1994, p. 81.
  28. ↑ Feyerabend 1995, p. 178.
  29. ↑ 29.0 29.1 29.2 Ratzinger 1994, p. 98.
  30. ↑ "Vatican admits Galileo was right". New Scientist (1846). 1992-11-07. Retrieved 2007-08-09..
  31. ↑ "Papal visit scuppered by scholars". BBC News. 2008-01-15. Retrieved 2008-01-16.
  32. ↑ Owen & Delaney 2008.
  33. ↑ "Pope praises Galileo's astronomy". BBC News. 2008-12-21. Retrieved 2008-12-22.
  34. ↑ Owen 2009.
Retrieved from "https://fj.wikipedia.org/w/index.php?title=Galileo_Galilei&oldid=37218"