View source for Vanua Levu

[[File:Fiji map.png|thumb|right]]
E dua '''Vanua Levu''' (vosanivolai {{IPA-fj|βaˈnua ˈleβu|}}), kilai taumada me '''Ivavakau Yanuyanu''', na ikarua ni ka levu [[yanuyanu]] nei [[Viti]]. Tiko 64 kilomita (40 maile) ki na vualiku ni levu sara [[Viti Levu]], na yanuyanu e tiko kina e dua na vanua ni 5,587.1 lomanibai kilomita (2,157.2 sq mi) kei na dua na iwiliwili ni 135,961 mai na 2007.

== Geology ==
Viti lasu ena tectonically na vanua e sega ni veiveisau kedra maliwa na [[Ositerelia Veleti]] kei [[Pasifika Veleti]]. Na Viti vatavata e koto ena dua na iyalayala ni iwasewase ka tiko kina e dua na iyatuvosa ni cala ka ra tu kina e vuqa na ni uneune. Na laini cala oqo sai koya na Viti Qavokavoka Veivanua (Vosa Vakavalagi: Fiji Fracture Zone, FFZ) ki na vualiku, na 176° Isema Veivanua (Vosa Vakavalagi: 176° Extension Zone, 176°E EZ) ki na ra, kei na Hunter Qavokavoka Veivanua (Vosa Vakavalagi: Hunter Fracture Zone, HFZ) kei Lau Ridge ki na tokalau.<ref name="Greenbaum">{{cite web|url=http://eird.org/deslizamientos/pdf/eng/doc8455/doc8455-2a.pdf|title=Landslide hazards in Fiji|last=Greenbaum|first=D.|author2=Bowker, M. R|author3=Dau, I|author4=Drospy, H|author5=Greally, K. B|author6=McDonald A. J. W|author7=Marsh, S. H|author8=Northmore, K. J|author9=O'Connor, E. A|author10=Prasad, R. S|author11=Tragheim, D. G.|last-author-amp=yes|year=1995|work=Technical Report WC/95/28 Rapid methods of landslide hazard mapping : Fiji case study|publisher=British Geological Survey|accessdate=23 March 2011}}</ref>

Mio-Pliocene [[nukuvatu]] ka [[marl]] kalasi me epiclastics ka [[Andesite|andesitic]] kacabotena Suva Ilawalawa. Na Ilawalawa na fomu ni Korotini Tevelivanua ena lomadonu ni yanuyanu, e okati kina ni Seseleka (1,380 yavana se 420 mita), Ndelanathau (2,443 yavana se 745 mita), Nararo (2,420 yavana se 740 mita), Valili (2,965 yavana se 904 mita), Mariko (2,890 yavana se 880 mita), [[Ulunivanua Nasorolevu]] (3,386 yavana se 1,032 mita), Ndikeva (3,139 yavana se 957 mita), kei Uluingala (2,730 yavana se 830 mita). Na Pliocene Undu Ilawalawa ena vuaicake ni yanuyanu, e lewena na [[breccia]], [[tuff]], kei drodro ni [[rhyolite]] kei [[dacite]] overlain mai na pumiceous strata. Na Plio-Pleistocene Mba Grouop e tiko ena tiki Ceva ra kei ni yanuyanu ka lewena na [[porphyritic]] basalt drodro kei na volukano clastic vinakavaki ki na [[greywacke]]. Na Ilawalawa oka kina na dautukutuku ni Navotuvotu (2,763 yavana se 842 mita) kei na Mt. Kasi Noqu.<ref>{{cite book |title=Provisional Geologic Map of Fiji |date=1965 |publisher=Fiji Geological Survey |location=Suva}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Rodda |first1=P. |title=Outline of the geology of Viti Levu |journal=New Zealand Journal of Geology and Geophysics |date=1967 |volume=10 |issue=5 |pages=1260–1273 |doi=10.1080/00288306.1967.10420217|doi-access=free }}</ref>

== Vanua ==
[[File:2004.03.04 08 Vanua Levu ferry Fiji.jpg|thumb|left|200px|Yanuyanu ni Vanua Levu]]

Na tiki ni yanuyanu levu o ya na vakarivirivi e vaka e dua na tututolu balavu 30 to 50 kilomita (19–31 malie)  ena rabana kei 180 kilomita (110 malie) ena kena balavu, wavokitaki me rawa ni yaco na ka oqo ki na vualiku tokalau. Na tikina oqo, na vualiku duadua ena Viti sinucodo, e [[Udu Tukuna]]. Mai na yasa ceva tokalau kei ni tututolu oqo, e dua na balavu [[peninsula]] yani mai ki na [[Wasawasa Koro]]. E voravora ka hilly na yanuyanu, ka ra vakavolivoliti mai na lase cakau, oka kina na [[Cakaulevu Cakau]], e dua na itatarovi balavu cakau mai na vualiku kei matasawa. Na [[anitai ituvuka]] lako curuma na yanuyanu oqo.

E dua na ulunivanua sukusukura wasea vakaveidabui e na yanuyanu o vakababa , ka bucini na kena iyalayala ena maliwa Yasana ni [[Cakaudrove Province|Cakaudrove]] kei [[Macuata Province|Macuata]]. Na kena e cecere duadua dautukutuku sa [[Nasorolevu]], ena dua na altitude ni 1,111 mita (3,645 yavana), kei 16 kilomita (9.9 malie) ikuri ni vualiku tokalau, [[Dikeva]], ena dua na altitude ni {{convert|1,030|m|ft|abbr=off}}. Vanua Levu's na ulunivanua levu ena ranges volekata na cagilevu, ena ceva kei yasayasa, ka vakavuna me ra levu suasua. Vualiku Vanua Levu, ena kena veibasai, e tiko e dua na draki mamaca ena walu na vula ni yabaki, me rawati [[dovuititoko]], na lelevu ni yanuyanu [[itei]], me bulabula e kea. Vanua Levu e tiko e vica na uciwai, oka kina na [[Labasa Uciwai|Labasa]], [[Wailevu Uciwai|Wailevu]], kei na [[Qawa Uciwai|Qawa]]. E tolu na fomu oqo [[Uciwai delta|delta]] o koya na tauni ni [[Labasa]] leveni. E sega ni dua na uciwai ena yanuyanu me veitosoyaki mai na iyaya levu. E vuqa talega na uciwai era kilai tu ena Vanua Levu. Na kena imatai na uciwai rerevaki duadua, na Wainikoro Uciwai, ka ena kena [[qio kabai]]. Na ikarua na uciwai na dreketi, na uciwai titobu e Viti.

== Kau kei na Manumanu ==

Na 17,600 hectares (43,000 eka) na iwasewase e kovuta na loma ni Natewa/Tunuloa peninsula sa ikoya na Natewa/Tunuloa Peninsula Bibi Vuka Itikotiko. Na  Bibi Vuka Itikotiko e kovuta na tikidua levu duadua ni kena yaco na veikau makawa ena peninsula, ka tiko ena ceva ni Vanua Levu, ka na tokona e dua na iwiliwili ni malumalumu [[madua qele ruve]] (''Pampusana stairi'').<ref>{{cite web|title=BirdLife Data Zone: Natewa/Tunuloa Peninsula|url=http://datazone.birdlife.org/site/factsheet/natewa-tunuloa-peninsula-iba-fiji|website=datazone.birdlife.org|accessdate=30 May 2017}}</ref>

== Itaviqaravi lewenivanua kei veika vakailavo ==
[[File:2004.03.04 Bus ferry Nabouwalu Fiji.jpg|thumb|Waqa kei na basi ena waqa ni Nabouwalu]]
Na yanuyanu ni iwiliwili ni lewenivanua e kawa era sa veitauni mai Labasa, ena vualiku, ka [[Savusavu]], ena loma ni yavana na peninsula. Na Labasa, kei na dua na iwiliwili voleka ni 25,000 ena 1996 na lewenivanua, e tiko kina e dua na itikotiko raraba Idia, ka dua na valenivolavola levu ni cakacaka ni dovu nei Viti. Savusavu e lailai, kei na dua ga na iwiliwili ena loma ni 5000, ia e dua na valenivolavola kilai levu me baleta na saravanua me ki na kena [[Lomaniwai nunu wai|nunu wai]] and [[yota]] iyauqaqa. Na cakacaka bibi e yanuyanu sa ikoya na dovuititoko, vakabibi ena vualiku. Na copra e dua talega na itei bibi. [[Gadreva na gone]] sa yaco tiko oqo me dua na cakacaka levu e Vanua Levu talega.

== Politiki ==
Me baleta na inaki ni veiqaravi, sa wasei kina o Vanua Levu ki na tolu na Yasana: [[Bua Province|Bua]] (ena ra), Macuata (ena vualiku tokalau), kei Cakaudrove (ena ceva tokalau). Na tolu na yasana oqo e ratou lewena talega na [[Tabana Vualiku, Viti|Tabana Vualiku ni Viti]]. Vata kei na yawa [[Lau Yanuyanu]], Vanua Levu kei kena outliers na [[Tovata|Tovata Ito]], e dua vei iratou na tolu na tovata ni turaga o Viti. Na Cecere Turaga, o koya e yavutaki tiko ena yanuyanu voleka duadua ni [[Taveuni]],taura tu na ulutaga ni ''[[Tui Cakau]].'' E rua ga na iwiliwili ni kawa - [[Labasa]] kei [[Savusavu]] - sasemati me tauni. O ira yadua era liutaki mai na dua na [[turaganikoro]] kei na dua [[Tauni Matabose]], ka ra sa digitaki na nona lewenilotu ena dua na vosa me tolu na yabaki ka digitaka na turaganikoro mai na kedra maliwa. Ena gauna oqo, sa vakatavakotaki na yago veiliutaki sa tu ena abeyance, ka ra sa cici yani vakawawa na veikoro kei na veitauni e Viti mai vei ira na dauveiliutaki digitaki mai vei ira era digitaka na matanitu e loma.

== Itukutuku ==
[[File:The Gnauna Vinaka Passing the Island of Tavea. Mountains of Vanua-Levu in the distance (June 1853, X, p.67) - Copy.jpg|thumb|Na Gnauna vinaka e veisoliyaka na yanuyanu o Tavea. Ulunivanua ni Vanua Levu ena kena yawa (June 1853, X, p.67)<ref name="Juvenile1853">{{cite journal|title=Wesleyan Chapel, Naivuki, Vanua-Levu, Feejee|journal=The Wesleyan Juvenile Offering: A Miscellany of Missionary Information for Young Persons|date=September 1853|volume=X|pages=67–97|url=https://archive.org/details/wesleyanjuvenil19socigoog|accessdate=29 February 2016|publisher=Wesleyan Missionary Society}}</ref>]]

Vanua Levu sa vakaitikotiko oti ena 3,100 yabaki makawa, vata kei na dewavanua e vakaitikotiko ena veivale ka susuga cake na cakau ena baravi. Ena loma ni 1250 kei 1350 ivakatagedegede ni wasawasa ena Pasifika a centimita kina e 30 na yabaki (12), vakatakila o na kote ni cakau. Oqo e vakamatea na kakana e rawa ni tu kina na wai ni vanua, ka sa mai yaco kina na teveli ni wasawasa e ra ka koto kina na titobu ni wakadra na iteitei. Na sega ni kakana sa vakavuna na veisaqasaqa kei na ivalu. Me kena isau, era sa toki na tamata mai na baravi ni veikoro, ni ra sa ulunivanuacake na veikoro sa vakadeitaki. Na itikotiko ivalu oqo era a taura tu me yacova na 1870, ka sa mai ivakaraitaki matata ni veivaluvaluti me baleta na 1860.<ref>{{cite web |url=http://www.slate.com/articles/health_and_science/science/2016/06/fiji_s_experience_with_sea_level_rise_600_years_ago_shows_how_climate_change.html |title=Fiji's experience with sea-level rise 600 years ago shows how climate change can inspire violence. |newspaper=Slate.com |date=June 21, 2016 |author=Patrick Nunn |accessdate=August 11, 2016}}</ref>

Na [[Necaladi|vakanecaladi]] dauniuli [[Abel Tasman]] na imatai ni ka e kilai vakaurope me rai sara ki Vanua Levu, ena 1643. E dua muria o koya mai vei Kavetani [[William Bligh]] ena 1789, tiko gole to [[Timor]] ni drotaki mai na [[Mutiny ena Mudu]], ka ra sa vakasaurarataki koya kina na nona kaimua kei ira sa yalodina vua na dreke ka biuti ira voli ena dua na bulawaqa. Kavetani [[James Wilson (Kavetani)|James Wilson]] a vakekeli na vanua ena 1797 ena nona waqa ''[[Duff (1794 waqa)|Duff]]''.

Dauveivoli tekivu yanaraka [[ivavakau]] ena [[Bua Bay|Bua Toba]] iwasewase e rauta ni 1805, ka a kunei ena kasa waqa kaiwaqa ni schooner ''[[Argo (1800 schooner)|Argo]]''.<ref>{{cite book | title=Islands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia | publisher=University of Minnesota Press | author=Dodge, Earnest S. | year=1976 | location=Minneapolis | pages=[https://archive.org/details/islandsempireswe0000dodg/page/62 62]–63 | url = https://archive.org/details/islandsempireswe0000dodg | url-access=registration | quote=argo schooner fiji. | isbn=978-0-8166-0853-9}}</ref> Ena 1815, ia, a oti ka vakatikori na kena ena gauna ni veisiko mai na [[dautovuto]] kei [[Sea cucumber (food)|bêche-de-mer]] dauveivoli,era a vakarorogo vakalailai mai na yanuyanu me yacova na 1840, ena gauna e kila kina e dua na kaiwaqa gone ni Jackson era toki ira na nona kaimua ena [[Somosomo]] ena yanuyanu voleka o Taveuni, a tauyavutaki ena dua na vanua [[Ratu]], ka vakekeli e vuqa na tokalau kei na vualiku Vanua Levu.

A tauyavutaka o dewavanua mai [[Ositerelia]] kei ni [[Niusiladi]] na [[balaka]] vakaiteitei ,ena vanua o Savusavu ena 1860s. veivakamau vata kei [[vakaviti]] tamata e dua na matatamata veicurumaki matatimi, ka sa mai tu sautu talega mai na volitaki ni [[copra]],a sa dua na valenivolavola levu na Savusavu, me yacova na [[Vakaloloma Levu]] na 1930s e vakavuna na kabebe ena isau ni copra. Ena gauna vata oqori, [[Vakaidia]] tauyavutaka na tauni ni [[Labasa, Viti|Labasa]], sa dua na ka levu dovu-vakayacoka duavata.

Ena 2012, sa tekivu me veitalanoa na matanitu e [[Kiribati]] me volia 5,000 eka (2,023 hectares) ni yanuyanu me kedra na kena iwiliwili, ka sa namaki me na tosoi me vaka na inundated ni nodra yanuyanu ena sa tubu na wasawasa.<ref>{{cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/australiaandthepacific/kiribati/9127576/Entire-nation-of-Kiribati-to-be-relocated-over-rising-sea-level-threat.html|title=Entire nation of Kiribati to be relocated over rising sea level threat|author=Paul Chapman|publisher=[[The Daily Telegraph]]|date=2012-03-07|accessdate=2012-03-08}}</ref>
==Veitikina==
{{reflist}}

{{commons|Vanua Levu}}
{{Vanua Levu}}
{{Islands of Fiji}}

<!-- Categories -->
[[Category:{{SIL|Islands of Fiji}}]]
[[Category:Vanua Levu]]

<!-- Interwikis -->